Afscheidsrituelen van de Moru

In South Sudan sterven veel mensen op jonge leeftijd door gebrek aan medische kennis en voorzieningen, eenzijdige voeding en aan gewapende conflicten. Het afscheid nemen van geliefden is aan de orde van de dag.

In de loop van de jaren heb ik een beeld kunnen krijgen van de afscheidsrituelen van de Moru. Het zijn mooie rituelen waarmee de Moru respect tonen aan de familie.  Bovenal geven de ritualen ruimte aan rouwverwerking en ook aan de afsluiting ervan omdat het leven nu eenmaal doorgaat.

Samenroepen door de familie

Als iemand van de Moru stam overlijdt dan weet iedereen in de omgeving dat vrijwel direct. Er wordt door de nabestaanden op een middelgrote trommel (diri) geslagen. Het is een eentonig en indringend ritme zodat iedereen omgeving direct weet dat het foute boel is. Kom je dicht bij het huis dan beginnen de vrouwen van de familie te gillen (ruru of kuku o’be); ook de mannen beginnen luidkeels te schreeuwen (ligo o’be). Het drummen gaat onverminderd door en verschillende vrouwen werpen zichzelf op de grond (ru o’be) als teken van groot verdriet. Dit samenroepen gebeurt ook als het overlijden midden in de nacht plaatsvindt. Omdat ik tijdens mijn verblijf in Lui altijd een slaapplek rondom Lui Hospital heb gekregen ben ik meermaals wakker geworden van de trommels, het schreeuwen en het gezang. Regelmatig werd dit allemaal in een soortement van processie opgevoerd zodat niemand het zou kunnen ontgaan dat een geliefde was ontvallen.

Moeders kant van de familie

Tijdens deze bijeenkomst van rouw gaat iedereen van de familie rondom de overledene op de grond zitten. Herinneringen worden opgehaald en verhalen verteld. Tijdens deze bijeenkomst van rouw staat de familie van de moeder van de overledene centraal. In principe wordt de overledene begraven op eigen terrein of in elk geval op terrein van de familie van moeders kant. Maar er zijn uitzonderingen, afhankelijk van verschillende omstandigheden kan het zijn dat ervoor gekozen wordt om een graf aan te leggen op terrein van de familie van vaders kant.

Plaats van het graf

In de Moru cultuur zijn plaatsen erg belangrijk. Families wonen generaties lang op eenzelfde erf (compound). De graven bevinden zich soms centraal en soms aan de rand van het erf. In het gesprek met de ooms van moeders kant wordt besproken waar het graf (kala ‘bu ro osina) gedolven moet worden. Al vrij snel wordt deze plaats gemarkeerd en er wordt een klein begin gemaakt met het delven.

Tegenwoordig wordt vaker een graafmachine (guli of guri) gebruikt. Tijdens het delven van het graf klinkt continu gejammer. Er is dans en er wordt gezongen; hierin is de rol van de ooms en familieleden van moederskant cruciaal. De Moru-mensen leggen het dode lichaam niet alleen op de bodem van het gat. Meestal wordt er een uitsparing gemaakt in de wand van het gat waarin het lichaam ter aarde besteld wordt.

Begrafenisproces

Wanneer het graf is voorbereid begint het begrafenisproces en dit begrafenisproces wordt geleid door culturele waarden die strikt worden nageleefd.

Als jong kind overlijdt dan mag je niet meehelpen met de ter aarde bestelling als je zelf nog nooit een kind hebt verloren. Als een baby overlijdt dan wordt een jongetje met het hoofd naar het westen (a1Jgoya), begraven en een meisje met het hoofd naar het oosten (‘buzele). Het westen staat daarbij symbool voor de avond, waarop de jagers er op uit gaan. Het oosten staat symbool voor het vroeg opstaan in de ochtend. Vrouwen worden namelijk geacht vroeg uit de veren te gaan omdat zij het erf moeten vegen en het ontbijt moeten verzorgen.

Na de begrafenis keren alle aanwezigen naar huis terug om zich voor te bereiden op het eerste begrafenisritueel, een gelegenheid die torofo omvo wordt genoemd, wat letterlijk ‘het verwijderen van de as’ betekent.

Torofo omvo – het eerste begrafenis ritueel

Deze gelegenheid vindt plaats na drie dagen voor een man en na vier dagen voor een vrouw, maar bij sommige Moru-clans is dit precies andersom. Ook geboorten worden pas na drie of vier dagen gevierd; in de Moru traditie krijgt de baby pas dan een naam. De wachttijd voor het eerste begrafenisritueel verwijst naar de wachttijd na de geboorte; hiermee worden leven en dood symbolisch aan elkaar verbonden.

Gedurende deze wachtdagen wordt de as van het African campfire niet verwijderd en wordt de woning niet schoongemaakt. Aan de vooravond van de Torofo viering komen de mensen ’s avonds weer samen bij het huis en brengen ze al het eten mee dat ze zich kunnen veroorloven. Vroeg in de ochtend op die derde of vierde dag wordt het erf worden schoongemaakt (torofo omvo); en het haar van het gezin, broers en zussen en ouders en andere naaste familieleden wordt nabij het graf met een scheermes geschoren. Daarna worden er geiten en/of stieren geslacht en is er genoeg te eten en lokaal bier te drinken. ’s Avonds volgt een rouwdans ter nagedachtenis van de overledene. De muziek is treurig en ritmisch.

Zodra de torofo omvo voorbij is heeft de familie opnieuw een ontmoeting met de ooms van moederskant, net zoals ze deden voorafgaand aan de begrafenis, om de vereiste betalingen af te ronden volgens de gebruiken en cultuur. Als de overledene een getrouwde vrouw was, moeten sommige betalingen worden gedaan door de familieleden van haar man, waaronder veel voedsel.

Met name de oudere vrouwen blijven nog lang zichtbaar rouwen. De moeder, oudere tantes en grootmoeders blijven rondlopen in rouwgewaad, ze wrijven zich in met as en gaan zo weinig mogelijk in bad. Deze rouw wordt lu’be o’be genoemd. Daarnaast is er in de eerste tijd elke ochtend van 05.00 – 06.00 uur een rouwbijeenkomst rondom het graf. Hetzelfde herhaalt zich ’s avonds van ongeveer 17.00 tot 18.00 uur.

Herdenkingsdienst – enkele weken na overlijden

Zo’n drie tot vijf weken na de Torofo omvo wordt meestal een massaal opgezette rouwdienst georganiseerd. Dit om God te danken voor het leven van de overledene. Deze diensten zijn meestal druk bezocht en ze worden vaak buiten gehouden. Veel verschillende mensen spreken er en de kerkfunctionarissen zijn massaal aanwezig. Aan de kleding is te zien welke functie binnen de kerk vervuld wordt. Diaconessen en vrouwen van Mothers Union helpen mee om de viering in goede banen te leiden. Vaak wordt tijdens deze dienst het heilig avondmaal gevierd.

Budri – het laatste begrafenisritueel

Na één tot drie jaar stelt de familie een datum vast voor de viering van het laatste begrafenisritueel. Hierna wordt het graf permanent gemaakt (‘budri obe) en alle zaken met betrekking tot de overledene worden definitief geregeld. Dit laatste begrafenisritueel staat bekend als ‘Budri’. De Budri wordt in overleg met de ooms van moeders kant georganiseerd.

Na de Budri ceremonies stoppen de vrouwen met het zichtbaar rouwen. Idee is dat de Budri echt een afsluiting is van het rouwproces. Het leven gaat door en de tijd van rouwen is afgesloten met de Budri.

Graf constructies

De constructie van het permanente graf varieert van de ene Moru-sectie tot de andere.

Oorspronkelijke Moru graven worden gebouwd met behulp van twee soorten stenen (kuni): kuni edre edre, waarin lange stenen platen bij elkaar werden geplaatst in een rechtopstaande positie rond en over de grafheuvel; en voor het graf van het eerste kind dat sterft, dat is voor tapi of kori dri, gebruiken ze kuni tako tako, waarin ronde stenen platen op kortere stenen werden geplaatst – de grafheuvel omringend en de set een tafel gevend -achtig uiterlijk. De stenen platen, of ze nu rond of langwerpig waren, werden uit de bergen en heuvels geselecteerd en in vorm gebeeldhouwd. Ze waren meestal zo zwaar dat, om ze naar huis te dragen, een speciaal pad naar de bestemming moest worden vrijgemaakt. Om ze te dragen moesten de stenen op een brancard worden gelegd en door een groot aantal mensen op de schouders worden gedragen, waarbij iedereen de steen een klein stukje droeg en zich omkleedde met collega’s.

Samen de lasten (stenen) dragen

Het dragen van de stenen van de plaats waar ze waren gebeeldhouwd naar de huizen werd omringd door de culturele rituelen. Men geloofde dat als er geen problemen waren in het gezin, het dragen van de steen gemakkelijk en snel zou zijn. Maar als er meningsverschillen en bitterheid zouden zijn in de betrokken familie, zou de steen te zwaar worden, zou hij niet snel bewegen of zouden sommige mensen gewond raken tijdens het dragen. Als een van deze het geval was, zou de betrokken familie worden verzocht om de bitterheid tussen hen op te lossen. Dit zou normaal gesproken bekentenissen, vergeving en verzoening met zich meebrengen, kala e7Jgye genoemd in Moru; en vaak lukte dit op de een of andere manier.

De laatste eer bewijzen

Nadat de steen was geplaatst en de constructie van het graf was voltooid, begon het feesten met eten en drinken en aansluitend dansen. De dansen voor de laatste begrafenisrituelen (‘budn) konden wel vier dagen of langer duren. Tijdens deze laatste begrafenisrituelen (‘budn) en volgens de Moru-cultuur, werden stieren eerst naar het graf gebracht en vervolgens buiten het huis gebracht om te worden geslacht, wat in Moru bekend staat als ti onga.

Afbeeldingen van de graven

  • Rechtopstaande megaliet (‘Budri, kuni edre edre).
  • Platte megaliet (‘Budri kuni tako tako) geeft aan dat de overledene het eerste kind was (tapi of kori dri).
  • Modern graf, vaak met gedenkplaat.
Lees meer
Anbi Logo